Debacle Open Oproep M HKA in Antwerpen
Bron Open oproep - Tim van de Velde

Debacle Open Oproep M HKA in Antwerpen

Door Harm Tilman - In ons land wordt hoog opgegeven van de Vlaamse bouwcultuur. In de verhalen waarin met bewondering wordt gerept over de architectuur bij onze Zuiderburen, speelt de Open Oproep een glans rol. Het gras bij de buren is altijd groener, zo ook in dit geval. Het debacle rond de Open Oproep voor het M HKA in Antwerpen wijst echter in een andere richting.

In het weekblad Knack verscheen een artikel van onderzoeksjournalist Jan Lippens over het verloop van de prijsvraag voor het nieuwe Museum van Hedendaagse Kunst in Antwerpen (M HKA). Voor dit nieuwe museum werd in 2019 een open oproep georganiseerd waarvoor 87 bureaus zich meldden, inclusief alle grote namen uit de Belgische en Europese architectuur. Uit deze lijst zijn vervolgens vijf bureaus geselecteerd voor de volgende ronde. Van deze vijf trok later een van de kandidaten zich terug.

Het artikel van Lippens in Knack: 'Hoe de architectuurwedstrijd voor het nieuwe M HKA compleet ontspoorde'

Keuze tussen SANAA en  51N4E - Caruso St John

Uit Lippens onderzoek blijkt dat de discussie in de jury zich toespitste op een keuze tussen SANAA en de combinatie van 51N4E met Caruso St John. Over hoe de besluitvorming verliep, lopen de meningen uiteen. Volgens een anonieme bron kwam de Belgisch-Engelse combinatie als beste uit de bus en eindigde SANAA op de derde plek, maar zou M HKA-directeur en jurylid Bart De Baere alles op alles hebben gezet om het ontwerp van SANAA door te drukken.

Het M HKA in betere tijden: de bekendmaking van de vijf bureaus voor de tweede ronde

Betere projecten

Scheidend Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck geeft een andere lezing. Volgens hem was er geen best scorende kandidaat en was de jury sterk verdeeld over de twee “betere projecten” van SANAA en 51N4E met Caruso St John. Volgens eigen zeggen deed hij het voorstel een nieuwe bijeenkomst te beleggen om de vier kandidaten de kans te geven hun eigen ontwerp aan te passen. Ongewild gaf hij met deze voorgestelde procedure wijziging de doodsteek aan de prijsvraag.

Site voor het toekomstige M HKA aan de Schelde Bron Open Oproep - Tim van de Velde

Transitie naar TVHK

Het is een in alle opzichten ontluisterende procedure. Helemaal toen halverwege het proces een nieuw document opdook waarin de transitie van het M HKA naar een Toekomstig Vlaams Museum voor Hedendaagse Kunst (TVHK) werd voorgesteld. Ofschoon dit document grote impact heeft voor het museum en het nieuwe project, was het noch bij de jury, noch bij de deelnemers bekend.

Gewenst icoongebouw

In de Belgische pers wordt sterk gespeculeerd over de voorkeur voor SANAA. Zo zou Sejima’s project voor de opdrachtgever het meest prestigieuze gebouw opleveren en voor de stad na Hadid’s Havengebouw het gewenste volgende icoongebouw, de ziekte van deze tijd.

Analyse van Peter T'Jonck in A+ over de gang van zaken rond Museum M HKA

Nieuwe bouwgolf

Maar ook de promotoren zouden met SANAA’s plan het beste worden bediend. In dat scenario vormt de bouw van Sanaa’s plan dat zich niet aan de voorgeschreven bouwhoogte houdt, het startschot voor een nieuwe bouwgolf langs de kades. Bij gebrek aan openheid -de vier plannen zijn niet openbaar gemaakt- vallen deze beweringen helaas niet te staven.

Locatie van toekomstig museum Bron Vlaams Bouwmeester

Medewerkend architect

Geestig is overigens wel, dat SANAA op eigen titel meedeed aan deze open oproep, maar dat bij de presentatie van hun ontwerp het Belgisch bureau Jaspers, Eyers & Partners (J&E) als medewerkend architect bleek te zijn toegevoegd.

Baumschlager Eberle

Volgens architectuurcriticus Marc Dubois hanteert dit bureau deze uitgekiende strategie vaker om projecten binnen te halen. De prijsvraag voor het hoofdkantoor van BNP Paribas Foris in Brussel werd gewonnen door Baumschlager Eberle, maar ook hier dook in de vervolgfase J&E op. Op het bouwbord staat dit bureau nu vermeld als conceptarchitect, terwijl in de prijsvraag hun naam nog ontbrak.

Op A+ publiceerde criticus Marc Dubois een prikkelend opinieartikel onder de veelzeggende titel 'Het drama van MUHKA in Antwerpen'

Inzet open oproep

Duidelijk is dat deze gang van zaken architectuurwedstrijden in het algemeen en open oproepen in het bijzonder geen goed doet. Maar je kunt dat moeilijk op het conto van het instrumentarium zelf schrijven, aldus stadsbouwmeester en jurylid Christian Rapp. Het gaat meer over de manier waarop het is ingezet.

Politisering architectuurjury

Rapp: “In het geval van het MHKA heeft men geprobeerd een ‘standaard’ aanbesteding (duurzaamheid, teamsamenstelling) en allerlei andere in mijn ogen secundaire belangen te incorporeren in dit proces, dat in allereerste plaats op zoek zou moeten gaan naar de beste ontwerper en dus niet naar een bouwbaar plan.” Ook acht Rapp de jurysamenstelling onvoldoende doordacht gekozen en laakt hij de politisering die na de jurering plaats heeft gevonden.

Klassieke architectuurwedstrijd op basis van programma

De open oproep begint zo zijn glans te verliezen. Rapp merkt diplomatiek op dat een open oproep misschien een goed model is voor eenvoudige processen maar zeker niet voor dit soort complexe dossiers. Rapp: “ Dan loopt het mis, zoals in dit geval. Ik pleit voor een nieuwe aanbesteding met een klassieke architectuurwedstrijd op basis van een doordacht en goed bekend programma.”

Fragmentatie bouwpraktijk

Met de open oproep van de Vlaamse Bouwmeester is een opmerkelijke verbetering gekomen in de opdrachtverlening voor publieke gebouwen, oordeelde architectuurcriticus Marc Dubois nog in 2012. Met de M HKA zijn barsten gekomen in dit verhaal. Eerder al was dit het geval met het abrupte stopzetten van het VRT project in Brussel. Nu de bouwpraktijk in Belgie fragmenteert en ook hier winnende ontwerpen worden overgedragen aan andere, uitvoerende architecten, lijkt de Open oproep zijn langste tijd gehad te hebben.

Ander gidsland

Belgie lijkt daarmee een weg in te slaan die in Nederland al eerder werd bewandeld. Tekenend in dit verband is dat de ontwerpen voor M HKA achteraf niet publiek zijn gemaakt en een publieke discussie niet mogelijk is. In Nederland zullen we op zoek moeten gaan naar een ander gidsland voor voorbeeldig opdrachtgeverschap.

Lees ook

Beeld NEMO

NEMO Science Museum Amsterdam krijgt nieuw dak naar ontwerp van Renzo...

Renzo Piano wilde destijds met het dak van NEMO Science Museum een Italiaanse piazza bouwen, een plek voor verrassende ontmoetingen. Inmiddels is het dak aan groot onderhoud toe waarmee de kans ontstaat voor een nieuwe invulling van het dak, wel gebaseerd op de visie van Piano, de toekomstplannen van Nemo en met aandacht voor vergroening en verduurzaming.

Beeld Filippo Bolognese

Office Winhov en HUB architecten bouwen nieuw erfgoeddepot Antwerpen

Office Winhov, HUB architecten, Bureau Bouwtechniek, Ney & Partners, Ingenium, Atelier Horizon en FPC hebben de prijsvraag gewonnen om een nieuw erfgoeddepot te bouwen in Antwerpen. Het depot wordt publiek toegankelijk.

De Fierensblokken in Antwerpen, door Happel Cornelisse Verhoeven architecten en Molenaar&Co. Beeld Karin Borghouts

Ninke Happel: 'De woonkwaliteit van de Fierensblokken was nooit in...

Samen met Molenaar&Co werkte Happel Cornelisse Verhoeven aan de renovatie van de Antwerpse Fierensblokken, in 1938 ontworpen door de Belgische architect Gustav Fierens. Bouwtechnisch leken de panden na tachtig jaar versleten maar activistische buurtbewoners kwamen in opstand tegen sloop. Happel: 'Als je nu de woonkwaliteit ziet, die hadden we nooit in nieuwbouw kunnen realiseren.'

Beeld I Wei Huang/Shutterstock

OMA op shortlist renovatie Western Range Galleries British Museum

Het British Museum heeft een shortlist bekendgemaakt van vijf door architecten geleide adviesteams voor de tweede fase van de architectuurwedstrijd van de Western Range Galleries. Een van de kanshebbers is OMA.